پژوهشی درباره خواب ، رویا و تعبیر خواب

سپیده سخن

«خواب» و «رؤیا» دو پدیده پیچیده و شگفتی است که از آغاز آفرینش و پیدایش انسان تاکنون، اندیشه بسیاری از افراد را به خود مشغول کرده و همچنان مبهم باقی مانده است.

پیوند این دو با زندگی هر یک از ما و تجربیات گوناگون ما از هر یک، احساسی خاص به انسان بخشیده، به گونه ای که نوعی انس و نزدیکی بین ما و خواب و رؤیا به چشم می خورد. بارها برای افراد بسیاری اتفاق افتاده است که از رهگذر رؤیای خویش از باطن اعمال گذشته، چگونگی فعالیتهای فعلی و حتی عاقبت تصمیمات آینده خود باخبر شده اند و در پی آن آگاهی و هوشیاری شایسته ای یافته اند.

گستره تأثیر رؤیاها بدان گونه است که در پاره ای زمانها، زندگی امروز و گذرا به حیات جاودان و ابدی فردا پیوند خورده و برکات بسیاری در مراحل مختلف زندگی ـ همانند تغییر مسیر هلاکت بار آدمی ـ نصیب مان شده است.

بی تردید آن آثار و این برکات زمینه ساز نگاهی روشن گردیده که در نگاه معارف ناب الهی به رؤیاهای صادقه، «بشارت» اطلاق شود و عظمت و قداستی اینچنین یابد که «جزئی از اجزاء نبوت» معرفی گردد! معصومان، پاکان و صالحان، صاحبان رؤیاهای حقیقی معرفی شده و دریافتهای ارزنده آنان از این طریق، راهنمای دانش و بینش و خرد و اندیشه آنان دانسته شود تا بدین سان راهی روشن میان روح و روان آدمی با عالم غیب برقرار شود و الهامهای خداوندی در آغوش دل و دیده انسان قرار گیرد.

... نوشتاری که پیش رو دارید تلاشی اندک در دستیابی به بی کران آگاهیها در باره «خواب، رؤیا و تعبیر» است. موضوعی که پرسشهای فراوانی از آن، گاه سالهای بسیاری در ذهن و اندیشه ما، حضور داشته و آگاهی از یکایک پاسخها، نگاهی نو، باوری برتر و مسؤولیتی حساس تر به خردورزان و نیک نهادان می بخشد.

در این مجموعه به پرسشهایی اینچنین پاسخ می دهیم:

خواب چه پدیده ای است؟

رؤیا چیست؟

رؤیاهای صادقه یا خوابهای حقیقت نما چه ویژگیهایی دارند؟

خوابهای پریشان و بدون تعبیر چه خوابهایی است؟

دیدگاه قرآن و معصومان(ع) در باره خواب و رؤیا چیست؟

تعبیر خواب چیست؟ چگونه می توان مُعبّر خواب شد؟

آیا خواب انسان به هر گونه ای تعبیر شود، همان اتفاق خواهد افتاد؟

چگونه می توان از بلاها و تلخیهایی که در پاره ای از خوابها بدان اشاره شده، مصون ماند؟

فلسفه اینکه زنان بیش از مردان رؤیاهای صادقه می بینند، چیست؟

نقش خواب در انتخابها و تصمیمات انسان در زندگی چیست؟ کابوس چیست؟ عوامل بروز آن کدام است؟

حرف زدن در خواب چه حالتی است؟ فراموشی رؤیا چه پدیده ای است؟ و راه درمان آن چیست؟

تکرار یک رؤیا به طور پی در پی، چه فلسفه ای دارد؟ و آثار رؤیاها برای زندگی امروز ما چیست؟

«خواب نما شدن» یعنی چه؟ «خواب نما شدن امامزاده» چه مفهومی دارد؟

«هیپنوتیزم» چیست؟

* *

* خواب چه پدیده ای است؟

دیدم به خواب دوش که ماهی برآمدی
کز عکس روی او شب هجران سرآمدی

تعبیر چیست؟ یار سفر کرده می رسد
ای کاش هرچه زودتر از در درآمدی(1)

خواب، نعمتی ناپیداست که پروردگار مهربان، با آن آرامش و آسایش آفریده های خود را فراهم می کند.(2) با تعطیل موقت کار و فعالیت روحی و جسمی، تمامی اعضا به استراحت پرداخته، از فرسودگی رها شده، رو به بازسازی و نوسازی نیرو نموده، روح و جسم تقویت شده، نشاط آدمی تجدید گردیده و پس از آثاری اینچنین، آمادگی دوباره برای فعالیتهای مختلف فراهم می شود.

حدودا یک سوم زندگی انسان را خواب فرا گرفته و تمامی افراد، ارتباطی نزدیک در سالیان عمر خود با این پدیده دارند، اما هنوز اسرار آن به خوبی شناخته نشده است و این عامل که در لحظه معینی، بخشی از فعالیتهای مغزی از کار افتاده، پلک چشمها بر هم آمده و به دنبال آن تمام اعضا در سکون و سکوت فرو می روند، به درستی روشن نیست. اما اندیشمندان به این باور رسیده اند که خواب نقش بس چشمگیری در سلامت انسان دارد. تأثیر عمیق آن به گونه ای است که پزشکان روانی، هماره در صدد تنظیم خواب بیماران به صورت عادی بوده تا از این طریق تعادل روحی افراد را ممکن سازند.

افرادی که خواب طبیعی نداشته، انسانهایی پژمرده، عصبانی، افسرده، غمگین و ناراحتند و کسانی که از خواب معتدلی بهره مندند، آن هنگام که بیدار می شوند، نشاط و توان چشمگیری در خود دیده، برنامه های روزانه خود را با شادابی، سرعت بسیار و آمادگی فکری قابل توجهی انجام می دهند، از این رو بیش از دیگران به موفقیت دست می یابند.

نقش بنیادین خواب، چنان است که آگاهان، کمتر شکنجه ای برای انسان، همانند «بی خوابی اجباری و اضطراری» دانسته، زیرا این حالت، دردناک، جانکاه و طاقت سوز بوده و تجربه نشان داده است که تحمل عموم افراد در برابر این رنج، بسیار دردناک است و در صورت استمرار، سلامتی از دست رفته و بیماری سختی جایگزین آن می شود. از پیچیدگی خواب این نکته قابل توجه و تعجب است که خواب طبیعی برای انسانها، یکسان نیست و هیچ گونه مقدار مشخصی برای همه افراد، نمی توان تجویز کرد، بدین خاطر هر کس با توجه به وضعیت جسمی و فعالیتهای روحی خویش باید تجربه کرده و ساعات خواب خود را مشخص کند.

عجیب تر آنکه، به هنگام بروز حوادث که انسان ناچار است مدتها بیدار بماند، مقاومت بدن در برابر بی خوابی به طور موقت افزایش می یابد و در پی آن خواب از سر انسان پریده، گاه به کمترین مقدار لازم، یعنی یک یا دو ساعت می رسد، ولی بسیار دیده شده که این کمبود به هنگام عادی شدن اوضاع جبران می شود و جسم و روح طلب خود را از خواب باز می ستاند!

نیاز ضروری و بهنگام بدن موجب گردیده، که تعداد کسانی که گاه هفته ها و ماهها بیدار مانده و یا از آن سو برخی به گونه ای غیر معمول در حال راه رفتن در کوچه و خیابان و یا موقع گفت و گو با اطرافیان به خواب می روند و به «خوابگرد» شهرت دارند، بسیار اندک باشند، زیرا چنین حالتی نوعی بیماری بوده که ضایعات جسمی و روحی آن پس از مدت زمانی، به خوبی پدیدار می شود.(3)

از این رو دانشمندان، که خواب را پدیده ای رفتاری دانسته که در موجودات زنده وجود دارد، ویژگیهایی اینچنین برای آن بازگو کرده اند: بی حرکتی طولانی، واکنش نشان ندادن به محرکهای خارجی، گسیختگی به هنگام رو در رو شدن با عامل شدید، وضعیت ویژه بدن به صورتهای مختلف، توجه به محل خواب، زمان خاص، طول مدت و حتی تکامل در خواب.(4)

بی تردید، علایمی این گونه، همراه با تحول و دگرگونیهای عجیب که به وسیله خواب در انسان پیدا می شود، شگفتیهای فراوانی به دنبال دارد که آن را شبیه یک «معجزه» ساخته است.(5) از این رو پس از بحثهای بسیار، هنوز بین دانشمندان گفت و گویی جدی در باره «عامل اصلی خواب» وجود دارد.

از شگفتی های عالم خواب آن است که به هنگام خواب و از کار افتادن موقت بخش عظیمی از مغز، بعضی از سلولها با نام «سلول نگهبان»، همچنان بیدار بوده و توصیه هایی را که انسان قبل از خواب در مورد لحظه بیداری به آنها می کند، هرگز فراموش نکرده، به موقع اطاعت می کنند. به این خاطر در مراحل مختلف زندگی، که گاه کاری ضروری داشته ایم و پیش از خواب، موقع بیداری را به خود سپرده ایم، بیشتر زمانها به موقع بیدار می شویم(6)!، در حالی که در غیر آن ساعتها در خواب بوده ایم.

رؤیا چیست؟

دیدم به خواب خوش که به دستم پیاله بود
تعبیر رفت و کار به دولت حواله بود

آتش فکند در دل مرغان نسیم باغ
زان داغ سر به مُهر که بر جان لاله بود(7)

رؤیا، صحنه یا حادثه ای است که در خواب رؤیت می شود و چونان «علم» در اختیار خواب بین قرار می گیرد؛ صحنه ای که در آن قدرتهای نهفته انسان، فرصت ظهور یافته و در آینه ای صاف و شفاف، صفات افراد نمایان می شود. رؤیا، رابط وحی است و منشأ تحولات شگرفی در باورها و اندیشه های آدمی در طول قرون و اعصار بوده است، هشدارهایی در ارتباط با مسایل روحی، روانی و جسمی از این طریق به افراد داده می شود و آنان را با جهان ماوراء ماده و طبیعت آشنا می سازد.(8) این پدیده پیچیده با سه جلوه، برابر دیدگان انسان ـ به هنگام خواب ـ قرار می گیرد:

1. عالی: رؤیاهایی که بشارت از سوی خداوند برای مؤمنان و پاکان است.

2. خوب: رؤیاهایی که در آن نوعی هشدار و بیدارباش از سوی شیطان برای خوبان نهفته است.

3. بد: رؤیاهایی آشفته، نامفهوم و پیچیده که موضوعی قابل ارزش با محتوایی درس آموز در آن وجود ندارد.(9)

از دیرزمان تا کنون، انسانها نسبت به رؤیاهای خویش، توجه خاصی داشته اند و در هر قوم و قبیله ای، قوانین ویژه ای برای تعبیر خوابها بوده است تا به وسیله آنها، اسرار و رموز کشف شود و خیر و شرّی که فال آن را زده بودند، در زندگی، خود پدیدار گردد. از این رو در قرآن در خواب حضرت یوسف(ع)، مادر موسی(ع)، و حضرت ابراهیم(ع) سخن به میان آمده و نسبت به ورود مسلمانان در حال احرام و با چهره ای قدسی و ملکوتی به مسجدالحرام(ع)، بشارت شیرینی در خواب به رسول خدا(ص) داده شد.(10)

با این حال، برخی از دانشمندان علوم طبیعی، رؤیا را یک واقعیت خارجی ندانسته، برای آن ارزش علمی خاصی نمی دانند اما بعضی از روانشناسان، به پاره ای از رؤیاهای صادقه استدلال کرده ـ و با توجه به این حقیقت که در بسیاری از خوابها، از حوادث آینده یا امور پنهان به طور شگفت آوری خبر داده شده که اتفاق افتاده است ـ بر این باورند که رؤیاها دارای واقعیت پنهان و حقیقت روشنگری هستند که نمی توان حمل بر اتفاق یا تصادف کرد، بلکه باید به بازشناسی آن رو کرده، مجموعه رازها و حقایق آن را به دست آورد.

گفتنی است که رؤیا، امری ادراکی است و قوه خیال در آن مؤثر است. قوه ای که به طور دایم مشغول فعالیت بوده و در پاره ای موارد از طریق حس شنوایی و بویایی و چشایی یا لامسه، به فعالیت خود ادامه می دهد. از این رو عوامل خارجی که بر بدن انسان احاطه دارند، مثل حرارت و برودت یا عوامل داخلی که در جسم تأثیرگذارند، همانند مریضی، به هم خوردن مزاج، پر بودن معده و خستگی بسیار، در رؤیاهای انسان دخالت فراوانی دارند. دیدن آب گوارا و دلچسب در خواب به هنگام تشنگی و خوابهای بی نظم یا پرت و پلا و پریشان پس از پرخوری نتیجه دخالت چنین عواملی در رؤیاهای ما خواهد بود.

همان گونه که صفات و اخلاق آدمی، تأثیر بسزایی در نوع تخیل انسان دارد، کسی که در بیداری دچار عشق و محبت چشمگیری به شخصی شده و یا علاقه خاصی به عملی دارد، به طوری که هیچ گاه از آن غافل نیست، در خواب هم، همان شخص یا چیز را می بیند و یا انسان ترسو، هماره در خوابهای خود مناظر وحشت زا و ترس آور مشاهده می کند، چنانکه خشم، عداوت و دشمنی، عجب و تکبر و طمع و نظایر آن، زمینه ساز تخیل و صورت پردازیهای مناسب با آن ویژگی خواهد بود.

با توجه به این پدیده ها که بسیاری از رؤیاها را دچار پوچی تعبیر می کند و حقیقت و واقعیتی از درون آنها به انسان منتقل نمی نماید، اما خوابهایی نیز وجود دارد که «رؤیای صالحه یا صادقه» نامیده شده و از حقایقی پرده برمی دارد که هیچ راهی برای انکار و یا تردید در آن باقی نخواهد ماند! از این رو نمی توان رابطه ای بین آنها و حوادث خارجی و اموری که پیش بینی شده است، ندانست.

با نگاهی جامع و همه سویه، به خوبی به دست می آید که هیچ یک از رؤیاها خالی از حقیقت نیست، زیرا تمامی ادراکات گوناگون انسان که در خواب پدید می آید و ما آنها را رؤیا می نامیم، ریشه ها و اسبابی دارند که باعث پیدایش آنان در نَفْس و ظهورشان در خیال می شود و وجود این ادراکات، حکایت از تجسم آن اصول و اسبابی می کند که زمینه ساز چنین صحنه هایی خواهد بود. بنابراین، برای هر رؤیایی تعبیری هست، اما تعبیر برخی عواملِ طبیعی و جسمی در حال خواب بوده، تأویل بعضی عوامل اخلاقی بوده و تعبیر عده ای دیگر عوامل متفرقه و اتفاقی خواهد بود. همانند شخصی که در حال فکر، به خواب رفته و در آن حال، رؤیایی مناسب با آن ببیند.

رؤیاهای صادقه یا خوابهای حقیقت نما چه

ویژگیهایی دارند؟

خوابهایی که با حوادث خارجی روزمره، صفات اخلاقی و ناملایمات جسمی و روحی هیچ گونه ارتباطی نداشته، در زمانی مناسب و با شرایطی به دور از هر گونه عواملی دیده شود، رؤیای صادقه نامند. چنین خوابها از آن نظر که ارتباطی تعجب آفرین بین امری وجودی ـ یعنی رؤیا ـ با امری عدمی ـ یعنی حادثه آینده که هنوز اتفاق نیفتاده است ـ برقرار می کند و نکاتی را بیان می نماید، حقیقت نما یا صادقه نامیده می شود. مثل رؤیایی که در آن به ایجاد حادثه ای برای شخصی، خانواده ای یا جامعه ای در آینده اشاره شده و خبر از ماجرایی از این طریق داده می شود و پس از چندی عین آن صحنه و حادثه اتفاق می افتد!

برخی از اندیشمندان چنین صحنه ها و حادثه ها را این گونه تحلیل می کنند:

«نفس انسانِ خواب، نخست با سبب حادثه ارتباط برقرار می کند؛ سببی که فوق عالم طبیعت قرار دارد و به دنبال آن، بین نفس و آن سبب، ارتباط دیگری ایجاد می شود و آن حادثه ترسیم می گردد.» اینان برای توضیح این واقعیت شگرف، معتقدند که سه نوع عالَم وجود دارد:

1. عالَم طبیعت: دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم و موجودات آن جلوه ای ظاهری و مادی داشته، که بر طبق نظام حرکت و سکون و تغییر و تبدیل، به حیات خود ادامه می دهند.

2. عالَم مِثال: دنیایی که برتر از عالم طبیعت بوده، صورتهای موجودات به چشم می خورد، اما بدون ماده. جهانی است که در آن تمامی حوادث عالم طبیعت از آن سرچشمه می گیرد و باز به آن برگشت می کند. از این رو عالم مثال، علت و سبب عالم طبیعت خواهد بود.

3. عالَم عقل: این عالم والاتر از عالم مثال است و از نظر جایگاه و ارزش، برتری ویژه ای دارد. حقایق این جهان و کلیات واقعیات در آن وجود دارد، اما بدون ماده طبیعی و بدون صورت مثالی. از این رو علت و سبب عالم مثال خواهد بود.

حال به اصل سخن برگردیم؛ نفس انسان به خاطر صفات الهی، نوعی ارتباط با عالم مثال و عالم عقل دارد. آنگاه که آدمی به خواب فرو رفت و تمامی حواس او دست از کار کشید ـ از امور طبیعی و خارجی جدا شده، به عالم مثال و عقل ـ که خود هم سنخ آنهاست ـ رو می کند و در نتیجه پاره ای از حقایق آن دو را به مقدار استعداد، امکان و ظرفیت مشاهده می نماید.

اگر نفس انسان، توانایی و کمال درک مجردات عقلیه را به طور کلی و نورانی دارا بود، خوابهای آدمی همه رؤیاهای صالحه و صادقه ای می شوند که در آینه آن امروز و فردا و فرداها به خوبی نمایان خواهد بود. همانند تمامی رؤیاهای رسول اکرم ـ صلی اللّه علیه و آله و سلم ـ که همگی بشارت بخش و صادق بود(11) و پرده از آینده حوادث رسالت خود برمی داشت.

برخی افراد، دارای نفسی اینچنین کامل و توانمند نبوده، مرحله بعدی را دارا هستند. بدین بیان که حوادث را به طور کلی و نورانی ندیده، بلکه به صورت خیالی، جزئی و مادی که با آنها مأنوس هستند، حکایت می کنند. همانند تصورات انسان در بیداری که مفهوم سرعت را با تصور جسمی سریع، عظمت را با کوه، رفعت و بلندی را با آسمان، مکر و حیله را با روباه، حسادت را با گرگ و شجاعت را با شیر به ذهن خود منتقل می کنیم تا به خوبی در اندیشه ما مجسم شود.

چون من خیال رؤیت جانا به خواب بینم
کز خواب می نبیند چشمم به جزخیالی

کسانی که رؤیاهایی اینچینین دارند و حوادث را در خوابها به صورت خیالی مشاهده می کنند، افراد وارسته ای هستند که دارای نفسی سلیم، اخلاقی زینت یافته به صفات پسندیده و صاحب صداقت و صفا می باشند. بدین خاطر آنچه را در آن حالت مشاهده کرده، با مثالهایی که با آن مأنوس هستند، به تصویر کشیده، بیان می کنند. به طور مثال ازدواج در آینده را به صورت جامه در تن کردن، افتخار و بزرگی را به گونه تاج بر سر گذاشتن، علم و دانش را در چهره نور، جهالت را به صورت سیاهی و ظلمت و گوشه نشینی را در جلوه مرگ مشاهده می کنند.

چنانکه مردی خواب خود را این گونه نزد ابن سیرین بیان کرد تا او تعبیر کند. گفت در عالم رؤیا دیدم مُهری در دست دارم که با آن دهان و عورت مردم را مُهر می کنم. ابن سیرین در پاسخ گفت:

تو به زودی مؤذّن می شوی و در ماه رمضان مردم با صدای تو امساک می کنند!

خوابهای پریشان و بدون تعبیر چه خوابهایی

است؟

مجموعه رؤیاهای انسانها به سه دسته تقسیم می شود:

1. رؤیاهایی که حقیقت نما بوده، شخص خواب بیننده هیچ گونه تصرف یا تمثیلی در آن نکرده و بدون زحمت با تأویل خود منطبق می شود. همانند رؤیاهای صادقه و صالحه ای که اولیاء الهی ارتباط با عالم عقل برقرار کرده و حوادث اتفاق نیفتاده را به خوبی مشاهده و پیش بینی می کنند. این نوع رؤیا هیچ نیازی به تعبیر ندارد زیرا به قدر کافی روشن و روشنگر است.

2. خوابهای غیر صریحی که خواب بیننده به هنگام حکایت در آن تصرف کرده به صورت تمثیل یا بیان به همراه نوع متضاد آن، ترسیم می کند. این نوع رؤیا نیاز به تعبیر دارد، تا انسان متخصصی با برداشتن واسطه، آن را به اصل خود برگردانده، مفهوم حقیقی را بیان کند و به طور مثال منظور از آب را دانش و تاج را بزرگی و افتخار تعبیر کند.

3. رؤیاهایی که بیش از یک انتقال یا واسطه خورده، گاه انتقال بعد از انتقال و تصرف بعد از تصرف و ... می یابد، به گونه ای که معبّر توان برگرداندن به اصل و حقیقت ماجرا را ندارد، چنین خوابها را «پریشان»، «اَضْغاث اَحْلام»، «پرت و پلا» یا «درهم و برهم(12)» نامند و هیچ تعبیر نخواهد داشت.

ادامه دا